Poprzedni odcinek serii TUTAJ.
Funkcję drugiej cerkwi prawosławnej od 1887 do 1915 roku pełnił były kościół pw. św. Jana Kantego z zespole kolegium popijarskiego. Zespół powstawał etapami. W 1733 r. rozpoczęto budowę gmachu, wg projektu arch. Antoniego Solariego, dla sprowadzonych do Radomia w 4 ćw. XVII w. pijarów. Najpierw wzniesiono dwa piętrowe skrzydła budynku, jedno od strony Rynku, drugie od ul. Krakowskiej, oraz niższe, oparte o dawny mur i basztę. W 1797 r. ukończono budowę kościoła jednonawowego, który połączono z gmachem w latach 1818-1820 poprzez budowę 4-kolumnowego portyku. W 1864 r. obiekt odebrano pijarom, którzy opuścili miasto. W budynku kolegium utworzono Gimnazjum Rządowe Męskie. Po jego likwidacji kościół, w 1873 r., przebudowano i przeznaczono na salę aktów uroczystych, następnie na cerkiew. W 1892 r. wzniesiono skrzydło wschodnie. Obecny wygląd gmach zyskał po XIX-wiecznych przebudowach i pracach adaptacyjnych w wieku następnym. W 1976 r. przekazano go na cele muzealne. Od lat 80. XX w. jest sukcesywnie remontowany. Do 2008 r., dzięki środkom unijnym, wyremontowano skrzydło południowe, gdzie mieści się dział przyrody.
W 1902 r. została wzniesiona od podstaw cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja na obecnym placu Konstytucji 3 Maja. Zaprojektował ją rosyjski architekt Michaił Preobrażeński. Nawiązywała do eklektycznych form cerkiewnych, szeroko stosowanych w Rosji. Powstał monumentalny budynek na planie kwadratu (krzyża greckiego) z pięcioma kopułami, bogatym detalem architektonicznym i ornamentyką. Wnętrze uzyskało bogaty wystrój i wyposażenie. Ściany ozdobiono ornamentami ze złoceniami. W cerkwi znajdowały się trzy ołtarze i ikonostas. Użytkowana była do 1915 r. Po zakończeniu I wojny światowej, w 1918 r., budynek przejęło Wojsko Polskie. Zniszczony podczas działań wojennych obiekt miał być przekształcony w Muzeum Wsi Radomskiej. Jednakże ostatecznie przebudowano go, w latach 1925-32, na kościół garnizonowy pw. św. Stanisława Biskupa, w stylistyce neoklasycystycznej, wg projektu Kazimierza Prokulskiego i Alfonsa Pinno. Zmieniony został układ wnętrza i wygląd elewacji. Zlikwidowano narożne kopuły, centralną przebudowano. Fasada uzyskała portyk 4-kolumnowy, wspierający szerokie belkowanie z frontonem. Elewacje artykułowane są pilastrami jońskimi oraz otworami okiennymi, ujętymi dekoracyjnymi obramieniami. W podziemiach powstała kaplica.
W latach 2005-2009 światynia przeszła kompleksowy remont, polegający m.in. na: renowacji ołtarza głównego, wymianie instalacji elektrycznej, odnowieniu wnętrza, remoncie elewacji zewnętrznych wraz z kolorystyką, wykonaniu izolacji pionowej oraz ułożeniu kostki na placu przykościelnym i wykonaniu ogrodzenia. Prace w części dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Tomasz Gola, WUOZ w Warszawie, delegatura w Radomiu.
Artykuł został opublikowany w kwartalniku „Renowacje i zabytki”, nr 1 (46) 2014. Publikacja za zgodą spółki Rewitalizacja.
