Józef Marjański był radomianinem, żołnierzem legionów Piłsudskiego, Polskiej Organizacji Wojskowej, współtwórcą Republiki Radomskiej, uczestnikiem wojny polsko-bolszewickiej. Był trzykrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych i pośmiertnie orderem Virtuti Militari oraz Krzyżem Niepodległości z Mieczami. Józef Piłsudski mówił o nim „pierwszy z dzielnych”.
Teresa Grodzińska to sanitariuszka, która odznaczyła się bohaterską postawą i męczeńsko zginęła podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. Jako pierwsza Polka została odznaczona pośmiertnie Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari. W najbliższą niedzielę 30 sierpnia odbędą się uroczystości upamiętniające jej postać. O godz. 11 zaplanowano złożenie kwiatów i zapalenie zniczy na grobie Teresy Grodzińskiej na Cmentarzu Rzymskokatolickim przy ul. Limanowskiego w Radomiu (zbiórka przy figurze Anioła Ciszy). Natomiast o godz. 12 w Kościele Garnizonowym (plac Konstytucji 3 Maja w Radomiu) rozpocznie się uroczysta msza św. w intencji Teresy Grodzińskiej z udziałem chóru i solistów Reprezentacyjnego Zespołu Artystycznego Wojska Polskiego. Uroczystości zostały objęte Patronatem Narodowym Prezydenta RP w Stulecie Odzyskania Niepodległości, Patronatem Honorowym Prezesa IPN dr. Jarosława Szarka oraz Patronatem Honorowym Prezydenta Miasta Radomia Radosława Witkowskiego.
Biogramy:
Józef Marjański urodził się 10 sierpnia 1892 w Radomiu. Już jako uczeń Miejskiej Szkoły Handlowej działał w konspiracyjnych OMN „Przyszłość” i skautingu. W 1911 r. rozpoczął studia na Politechnice Lwowskiej, podczas których nadal działał w organizacjach niepodległościowych. Studiów nie ukończył ze względu na wybuch I wojny światowej. W 1914 r. w Krakowie zaciągnął się do Legionów Polskich, z którymi przeszedł cały szlak bojowy 1 pułku piechoty Legionów. Po kryzysie przysięgowym był internowany, a po powrocie do rodzinnego Radomia został pierwszym komendantem VII Okręgu Polskiej Organizacji Wojskowej.
Radom był pierwszym miastem Królestwa Polskiego, które w 1918 r. wywalczyło wolność. 2 listopada zawiązał się tzw. Komitet Pięciu i powstała Republika Radomska, która miała swój własny rząd, policję i wojsko. Józef Marjański został wojskowym komendantem radomskiego rządu i 2 i 3 listopada kierował akcjami rozbrajania austriackich żołnierzy i przejęcia koszar, dworca kolejowego czy kasy skarbowej. Jako komendant odebrał też przysięgę wojska i urzędników na wierność Niepodległej Polsce. Wkrótce Józef Marjański został komendantem Radomskiego Okręgu Wojskowego. Brał udział w walkach w radomskiem i kieleckiem, zdobywał zbrojnie m.in. Kozienice i Wierzbnik.
Podczas wojny polsko-bolszewickiej Józef Marjański w stopniu kapitana dowodził I batalionem 1 pułku piechoty Legionów. Uczestniczył w kampanii kijowskiej i Bitwie Warszawskiej. 22 sierpnia 1920 r. podczas Bitwy Białostockiej, w czasie trudnych walk, Marjański kilkukrotnie okazał się postacią kluczową, podrywając do walki walczące ze znacznie liczniejszym przeciwnikiem oddziały. Zginął, osłaniając wycofujący się sztab dywizji, w okolicy ówczesnego Zarządu Miasta przy ulicy Warszawskiej w Białymstoku. Józef Marjański został pośmiertnie awansowany na majora i pochowany na Białostockim Cmentarzu Wojskowym. W 1923 r. jego prochy ekshumowano, przewieziono do Radomia i z honorami wojskowymi pochowano na cmentarzu przy ul. Limanowskiego.
Teresa Grodzińska urodziła się w 20 grudnia 1899 r. w Jaszowicach koło Radomia, w patriotycznej rodzinie ziemiańskiej znanych społeczników Feliksa Grodzińskiego i Bronisławy z Arkuszewskich. Była wnuczką Władysława Grodzińskiego, najdłużej sprawującego funkcję prezesa Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, jednego z założycieli Resursy Obywatelskiej.
Teresa Grodzińska już jako uczennica Gimnazjum Żeńskiego Marii Gajl w Radomiu działała aktywnie w harcerstwie, a w 1915 r. wstąpiła do tajnej Organizacji Młodzieży Narodowej. Po ukończeniu gimnazjum, w 1918 r. rozpoczęła naukę w Szkole Ogrodniczej w Warszawie. Po wybuchu wojny polsko-bolszewickiej praktykowała jako pielęgniarka, by w lipcu 1920 roku – jako ochotniczka - ruszyć na front. Przydzielona do 4 pułku piechoty Legionów, od 19 sierpnia uczestniczyła w działaniach wojennych w rejonie Hrubieszowa. Zasłynęła odwagą i poświęceniem, m.in. przenosiła rannych – jak podaje wniosek o odznaczenie jej orderem Virtuti Militari – „przez płonący most na rzece Huczwie, ostrzeliwany przez 3 nieprzyjacielskie karabiny maszynowe”, i to w sytuacji, gdy zdrowi żołnierze już się wycofali.
1 września 1920 r. 4 pp Legionów został otoczony przez 1 Armię Konną Siemiona Budionnego. Teresa Grodzińska nie wycofała się i kontynuowała opiekę nad rannymi żołnierzami. Tego dnia została wzięta do niewoli. Kilka godzin miała bronić się przed atakującymi ją Kozakami, którzy w końcu niezwykle brutalnie zamordowali ją we wsi Czortowice. Została pochowana przez miejscową ludność, jednak kiedy gdy tylko Wojsko Polskie odbiło Czortowice, ekshumowano jej szczątki i mimo toczących się walk, na początku września pochowano w Chełmie, z napisem na grobie „Cześć Ci, Męczennico”. Już 11 września wojsko wystąpiło o odznaczenie jej Złotym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari, jej szczątki przeniesiono do Radomia i 18 września 1920 r. zorganizowano uroczysty wojskowy pogrzeb z honorami. Trumnę wieziono na lawecie. W kondukcie szły tysiące radomian oraz uratowani przez Teresę Grodzińską żołnierze. Została pochowana w grobowcu rodzinnym na cmentarzu przy ul. Limanowskiego w Radomiu.
Postawę Teresy Grodzińskiej bardzo szybko uznano za niezwykle wyróżniającą się na tle dziesiątków tysięcy innych. Była pierwszą kobietą i jedną z pierwszych osób odznaczonych przez II Rzeczpospolitą Orderem Virtuti Militari. Stała się symbolem najwyższego patriotyzmu i poświęcenia dla Ojczyzny. Stawiana była w jednym rzędzie z Orlętami Lwowskimi jako wzór dla młodzieży. W 1926 r. imieniem Teresy Grodzińskiej nazwano jedną z sal Wojskowego Szpitala Ujazdowskiego w Warszawie, gdzie odbyła kurs sanitariuszki, w szpitalu umieszczono również tablicę pamiątkową. Poświęcono jej również dwie tabliczki pamiątkowe w murze cegiełkowym zamku na Wawelu.
