W połowie marca 1986 roku Rada Ministrów powołała Międzyresortowe Centrum Naukowe Eksploatacji Majątku Trwałego. Celem tej jednostki naukowo-badawczej było koordynowanie rządowych programów służących poprawie eksploatacji majątku trwałego, zwłaszcza obiektów technicznych w przemyśle. Organizacją MCNEMT zajmował się prof. dr hab. inż. Michał Hebda – wcześniej rektor Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Radomiu, a w latach 1985-88 wiceminister gospodarki materiałowej i paliwowej. Pierwszym dyrektorem Centrum został zaś dr inż. Krzysztof Szewczak. W 1987 roku zastąpił go prof. dr hab. inż. Adam Mazurkiewicz, który zbudował prestiż i potęgę Instytutu.
W niedługim czasie od powołania rozpoczęła się przy ul. Pułaskiego budowa nowoczesnych obiektów dla Centrum – laboratoryjnych i biurowych. MCNEMT miało oddziały w Warszawie, Krakowie i Łodzi.
Po ośmiu latach, na początku października 1994, Rada Ministrów zdecydowała o przekształceniu Międzyresortowego Centrum Naukowego Eksploatacji Majątku Trwałego w Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy. Instytut przejął teren MCNEMT między ul. Pułaskiego a Akademicką i znajdujące się tam budynki.
W 2019 roku ITE-PIB stał się częścią Sieci Badawczej Łukasiewicz, której głównym celem jest prowadzenie prac badawczych kluczowych z punktu widzenia polityki kraju i komercjalizacja ich wyników. Łukasiewicz jest jedną z największych sieci badawczych w Europie. Skupia 22 instytuty w dziewięciu województwach i ok. 7 tys. pracowników. Cztery główne kierunki działalności Łukasiewicza to zdrowie, zielona, niskoemisyjna gospodarka, inteligentna i czysta mobilność oraz transformacja cyfrowa.
Prof. Mazurkiewicz przestał pełnić swoją funkcję w 2020 roku. Wiosną tego roku dyrektorem Instytutu został dr Adam Duszyk, który oprócz klasycznego zarządzania odpowiada za wdrożenie ogólnopolskiego programu, którego efektem ma być odbudowa etosu polskiego inżyniera.
ITE to jeden z najlepszych instytutów naukowo-badawczych w Polsce. Od ponad 35 lat specjalizuje się w kreowaniu innowacyjności w obszarze budowy i eksploatacji maszyn, bezpieczeństwa technicznego i ochrony środowiska, a także opracowywaniu modelowych rozwiązań dotyczących programów ustawicznego kształcenia i doskonalenia kadr dla innowacyjnej gospodarki oraz transferu zaawansowanych technologii do zastosowań przemysłowych, które to zagadnienia stanowią podstawę strategii rozwoju Unii Europejskiej, w tym również Polski, zapisanej w dokumencie programowym „Europa 2020 – Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu”. Ukierunkowanie na priorytetową w Europie i w kraju problematykę badawczą umożliwiło podejmowanie i rozwiązywanie w ITE zagadnień poznawczych i aplikacyjnych nowatorskich naukowo, a także efektywnych ekonomicznie i społecznie.
ITE realizuje badania naukowe oraz prace rozwojowe i wdrożeniowe w zakresie zaawansowanych technologii w obszarze wytwarzania i eksploatacji maszyn i urządzeń technicznych. Prowadzi badania dotyczące kształcenia i doskonalenia zawodowego kadr eksploatacyjnych oraz działalność wydawniczą i poligraficzną. Współpracuje z krajowymi i zagranicznymi placówkami naukowymi. Uczestniczy w wielu międzynarodowych wystawach. Za swoje osiągnięcia otrzymał liczne krajowe i międzynarodowe medale, nagrody i wyróżnienia. Instytut ma ogromne, unikalne w skali kraju, doświadczenie w realizacji strategicznych programów badawczych dotyczących innowacyjności, zaawansowanych technologii produktowych i procesowych.
Realizuje również wiele prac na bezpośrednie zlecenie jednostek gospodarczych oraz organów administracji państwowej. To m.in. Program Wieloletni PW-004 pn. „Doskonalenie systemów rozwoju innowacyjności w produkcji i eksploatacji w latach 2004-2008” oraz program stanowiący ogólnopolski foresight technologiczny w obszarach technologii wspomagających zrównoważony rozwój, a także kształcenia kadr na potrzeby generowania i wykorzystania zaawansowanych technologii pn. „Zaawansowane technologie przemysłowe i ekologiczne dla zrównoważonego rozwoju gospodarki”, realizowany przez Instytut w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka.
